Λέξεις και φράσεις τη ποντιακής διαλέκτου με αρχαιοελληνικές ρίζες | Ατ’ς, Πλαν , Παλέν, Εραξαν, Τ’ ατίμετα, Λεφτοκαρομάνα (της Δέσποινας Μιχαηλίδου Καπλάνογλου)

Συντάχθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2021.

Η επιλογή των λέξεων της Ποντιακής διαλέκτου που εμφανίζονται στον τίτλο της σημερινής δημοσίευσης αντλήθηκαν από τον 7ο στίχο της ‘ΚΑΜΠΑΝΑΣ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ’’.

ΠΟΝΤΙΑΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟΣ

Αντικρύζει ατς η Θάλασσα,

*Αντικρίζει ατς η Θάλασσα, κι ανατριχάζ’ το κύμαν,τ’ αφρούς πίσσα εγέντανε, και το νερόν κατράμ..

*Εσκέπασανε το γιαλόν σαντάλια και καράβια,τα λαλάτσια τ’ ακρογιαλί, και τη γιαλού τα πέτρας,ούλα ανθρώπ’ εγέντανε κι εκχύαν ‘ς σην Δαφνούνταν,εκχύαν ‘ς σον Αε-Γοργόρ, και ‘ς σην Αε-Μαρίναν,και κι άλλο πλαν, ‘ς σην ‘Παπαντήν και ‘ς σο παλέν το Μώλος.*Τ’ Εξώτειχα η θάλασσα, άλλα νουνίζ’ καράβια άλλα σαντάλια έραξαν ‘ς σ’ έρημον το γιαλόν άτς…και το φαρδύν και το πλατύν εκείνο περιγιάλι ‘κ’ εφαίνουτον ας σοι ανθρώπς, ντ’ εξέγκαν τα καράβια…

*Εκεί άραξεν το Σινάπ, τοι καραβιών η μάνα εκεί άραξεν το Σαμψόν το θαλασσοδερμένον,έμπρια έχ‘ την Αμάσειαν κι οπίσ’ έρται η Μπάφρα με τ’ ούλια τα αρχοντικά τη κάμπου τα χωρία.

*Η Ορντού η πεντάμορφη η χρυσονοικοκύρα,η Ούνγια το θαλασσοπούλ’, η Ούνγια η μικρέσσα,η Κερασούντα η χλοερή, η λεφτοκαρομάνα,η Τρίπολη που στέκ’ ψηλά, τη θάλασσας αφέντρια η Ελεβή το ήσυχον μικρόν θαλασσοχώρι τα Πλάτανα με το τρανόν και ξακουστόν λιμάνι…

*Ούλια ατά τ’ ατίμετα, τ’ άξια χρυσοπούλια,άμον κορώνας, ντ’ έδεξεν ο λίβας κι η φουρτούναέφυγαν, έρθαν, ‘κάτσανε ‘ς σ’ Εξώτειχας ‘ς σην στράταν,‘ς σην στράταν τη Καστρόπορτας, ντο σύρ’ κι εμπαίν’ ‘ς σον Κάστρεν.

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟΣ

Τους αντικρύζει η θάλασσα,

*Τους αντικρύζει η θάλασσα, το κύμ’ ανατριχιάζει,οι αφροί πίσσα γίνανε και το νερό κατάμαυρο

*Σκέπασαν όλον τον γιαλό τα μικρά και μεγάλα καράβια,τα βότσαλα της ακρογιαλιάς και του γιαλού οι πέτρες,άνθρωποι όλα γίνηκαν και στην Δαφνούντα μπήκαν,ξεχύθηκαν στον Άη Γρηγόρ’ και στην Αγιά Μαρίνα και λίγο πιο πέρα στην Υπαπαντή και στον παλιό τον Μώλο…

*Η θάλασσα απ’ τα εξώτειχα, άλλα σκέπτεται καράβια που άλλα μικρά καράβια ξέβρασαν στον έρμο τον γιαλό της..και το φαρδύ και το πλατύ εκείνο περιγιάλι

δεν φαινόταν απ’ τους ανθρώπους , που βγάλαν τα καράβια…

*Εκεί αράζει το Σινάπ΄ του καραβιού η μάννα, εκεί αράζει το Σαμσούν, το θαλασσοδαρμένο.

* Μπροστά΄χει την Αμάσεια, ξωπίσω είναι η Μπάφρα μ’ όλα της τα αρχοντικά, τα ωραία καμποχώρια. Η Ορντού η πεντάμορφη κι η χρυσονοικοκύρα, η Ούνγια το θαλασσοπούλ’, η Ούνγια η μικρούλα, η Κερασούντα η χλοερή, του φουντουκιού η μάννα,η Τρίπολη που στέκει ψηλά, της θάλασσας η αφέντρα, η Ελεβή, το ήσυχο, μικρό θαλασσοχώρι, τα Πλάτανα με το μεγάλο και ξακουστό λιμάνι…

* Όλα αυτά τα πολύτιμα τ’ άξια χρυσοπούλια,σαν τα κοράκια που έβγαλε ο λίβας (το σύννεφο) κι η φουρτούνα έφυγαν, ήρθαν, έκατσαν στων ξώτειχων την στράτα,στην στράτα της Καστρόπορτας, που σέρνει και μπαίνει μεσ' στο κάστρο.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ

Ατ’ς, Πλαν , Παλέν , Εραξαν ,Τ’ ατίμετα , Λεφτοκαρομάνα ,

********************************************************

1 Ατς -ατό

Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Αυτός

Αυτός: Ετυμολογία ατός < ινδοευρωπαϊκή ρίζα *h₂ew (αὖ) + *to-

Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο : Αυτοί

Συγγενικές λέξεις : αὐτόθεν Ατεινές,ατουνού

**************************************************

2 Πλαν -πλαγίν

Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη Πλάγος

Ετυμολογία : πλάγιος < αρχαία ελληνική πλάγιος < πλάγος (πλαγιά)

πλαγίως < αρχαία ελληνική πλαγίως

Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο : Το πλαϊνό μέρος,παρακείμενο,παράπλευρο.

Συγγενικές λέξεις : Βουνοπλαγιά ,πλαγιομετωπικός πλαγιάζω

*****************************************************

3 Παλέν

Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Παλαιός

Αιολικός τύπος : πάλαος . Λακωνικός τύπος : παλεός . Βιωτικός τύπος : παληός.

Ετυμολογία : παλαιός < (λόγιο) αρχαία ελληνική παλαιός. Δείτε και παλιός

Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο :Παλιό.

Συγγενικές λέξεις : Παλιατζής ,παλιατζούρα ,παλιώνω ,παλιωμένος.

*******************************************************************

4 Έραξαν.

Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Έραμαι

Ετυμολογία : Εράω= Ίσως από την λέξη ἔρα (γη) Πάντοτε σύνθετο (ἐξ ερῶ, κατερῶ, συνερῶ) ἐράω < ἔραμαι

Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο :Έπεσα έξω

Συγγενικές λέξεις : Ήρων ,ἐραστός ,ἐράσμιος ,ἐρατεινός ,ἐραστριάω ,Ἐρατώ

************************************************************

5 Τ’ ατίμετα

Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Ατίμητος

Ετυμολογία : Λέξη: ατίμητός (Κλιτικό Νέας)

Ετυμολογία: Τιμή < αρχ. < τίω . Άτιμος < αρχαία ελληνική ἄτιμος < ἀ- + τιμή

Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο : Ανεκτίμητα ,πολύτιμα

Συγγενικές λέξεις : Άτιμα,ατιμία

*****************************************************

6 . Λεφτοκαρομάνα,

Λεφτοκάρυν+μάνα

Σύνθετη λέξη :Προέρχεται από τις αρχαιοελληνικές λέξεις : Λεπτό+κάρυον+ μάνα ή

τις λέξεις, λέπω + κάρυον – μάνα.

1η εκδοχή :Ετυμολογία :α) Λεπτό = Ισχνός Δεν υπάρχει ετυμολογία

β) Καρύδι =καρύδι < μεσαιωνική ελληνική καρύδι(ν) < αρχαία ελληνική

καρύδιον, υποκοριστικό του κάρυον

γ) Μάνα = μάνα < μεσαιωνική ελληνική μάννα( < μάμμα < αρχαία ελληνική μάμμη

2η εκδοχή :Λεπτοκαρυά.. λεπτύνω < αρχ. < λεπτός < λέπω "αποφλοιώνω" < Ι.Ε *lep- < λέπος "φλοιός"

Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο : Η μάνα (πηγή ) των φουντουκίων

Συγγενικές λέξεις : Λεπτοκάρυα .

***********************************************************