Ο Άμλετ του αιώνα μας (του Θανάση Σκαμνάκη)
«Η ευρωπαϊκή ποίηση δημιούργησε τρεις μεγάλες συμβολικές μορφές: τον Δον Κιχώτη, τον Άμλετ και το Φάουστ. Από αυτές η μία τουλάχιστον, ο Άμλετ, μετατράπηκε σε μύθο.
Και οι τρεις, όλως περιέργως, είναι αναγνώστες βιβλίων, και άρα διανοούμενοι, αν μπορούμε να το θέσουμε έτσι. Και οι τρείς είναι διαταραγμένοι πνευματικά. Ας προσέξουμε την προέλευση και την καταγωγή τους: ο Δον Κιχώτης είναι Ισπανός και ρητά καθολικός· ο Φάουστ είναι Γερμανός και προτεστάντης· ο Άμλετ στέκει μεταξύ των δυο, στη μέση του σχίσματος που καθόρισε τη μοίρα της Ευρώπης».
Αυτά γράφει ο Καρλ Σμιτ1 σε ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο με τίτλο «Άμλετ ή Εκάβη» (εκδόσεις Κουκκίδα).
Κάθε αιώνας είδε (ή και έδωσε) στον Άμλετ το δικό του πρόσωπο και ερμηνεία, με βάση εκείνα που διεκδικούσε ή είχε κατακτήσει ή ανάλογα με εκείνα που είχε ανάγκη. Όπως κι εμείς σήμερα.
Ο μαυροφορεμένος και μελαγχολικός πρίγκιπας, παραλυτικά διχασμένος ανάμεσα στην πράξη και τη σκέψη, έγινε το σύμβολο της αναποφασιστικότητας. Το πασίγνωστο ερώτημα, να ζει κανείς ή να μη ζει, δεν είναι το ερώτημα επιλογής ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο, αλλά ανάμεσα στην πράξη και τη (παραλυτική) σκέψη, ανάμεσα στην ύπαρξη και την (ουσιαστικά) μη ύπαρξη. Ο ευγενικός πρίγκιπας της Δανιμαρκίας ξέρει πως πρέπει να εκδικηθεί για τη δολοφονία του πατέρα του, αλλά μένει άπραγος, όχι από φόβο, από δειλία, από αμφιβολίες για το αν πρέπει να πράξει, αλλά παραλυμένος από τις σκέψεις.
Ο αντίστοιχος ήρωας της λογοτεχνικής μυθολογίας μας, ο Ορέστης, στην τραγωδία του Αισχύλου, διχάζεται κι αυτός, κατά αντίστοιχο τρόπο, αλλά δεν είναι οι δαίδαλοι της σκέψης που τον κάνουν άτολμο, είναι ο διχασμός ανάμεσα στο μητριαρχικό και το πατριαρχικό δίκαιο, το μεταίχμιο μιας ιστορικής εποχής, η εντολή των νέων θεών και η απειλή των παλιών, οι Ερινύες. Αλλά αποφασίζει και πράττει, έχοντας μετά να αναμετρηθεί με τις θεϊκές απειλές και προστασίες, ταυτόχρονα. Οι άνθρωποι είναι τα θύματα των διενέξεων των θεών, των επάνω, αλλά εν τέλει η ανθρώπινη δικαιοσύνη, ο Άρειος Πάγος, αποφασίζει και ανοίγει τη νέα εποχή της ανθρωπότητας, με αυτοπεποίθηση και δύναμη (αλλά για να γεννηθεί πόσος κόπος, πόσος διχασμός, πόση ανάγκη, χρειάστηκε: «Έτσι κι αλλιώς, θα παίρνει σε από πίσου,/ για το αίμα της μητρός σου, για η ντροπή σου», λέει ο Κώστας Βάρναλης στους περίφημους στίχους του).
Όμως ο Άμλετ είναι ο ήρωας μιας νέας εποχής βαθύτερου διχασμού. Σε μια χώρα, την Αγγλία (καθώς η Δανιμαρκία είναι προφανώς μια μεταφορά στο χώρο για να αποφευχθούν οι ταυτίσεις, αλλά χωρίς να μειωθούν οι συμβολισμοί), που διχάζεται από το σχίσμα ανάμεσα στους καθολικούς και τους προτεστάντες, διαμάχη όχι μόνο θρησκευτική αλλά βαθύτατα ιδεολογική και κρίσιμη για τον ανερχόμενο καπιταλισμό. Όπου οι Στιούαρτ και οι Τυδώρ εναλλάσσονται στην εξουσία μεταφέροντας τη διαμάχη και την αμφισημία της – και το αίμα ρέει χωρίς φειδώ.
Εκεί μεγαλώνει ο Άμλετ, διστακτικός και ονειροπόλος, που δεν μπορεί να αποφασίσει να δράσει. Ο Σμιτ παραθέτει στίχους για τον Άμλετ από ένα ποίημα του Φέρντιναντ Φράιλιγκραφ, γραμμένο λίγο πριν ξεσπάσει η επανάσταση του 1848:
Ύφανε πολλά απομεινάρια λογιοτατισμού
Αγαπημένη του πράξη είναι η σκέψη·
έμεινε πολύ στη Βιτεμβέργη
στα αμφιθέατρα και στις ταβέρνες.
Αυτή η σημερινή αρθρογραφική διαδρομή δεν έγινε χωρίς κάποιο λόγο. Θέλει να πει, πως στις αμφίσημες εποχές και τις ρευστές κοινωνίες, αναπαράγεται και πολλαπλασιάζεται το αρχέτυπο, ο Άμλετ, του διχασμένου ανθρώπου που σκέφτεται αλλά δεν δρα, που θρηνεί για τις απώλειες αλλά δεν μπορεί να οργανώσει την πράξη, που στέκεται παράμερα αναζητώντας απαντήσεις σε αιώνια διλλήματα και μηρυκάζοντας λέξεις, που χάνουν το νόημά τους.
Κάπως σα να περιγράφει και να δίνει το νόημά στον δικό μας Άμλετ, του δικού μας αιώνα, ο στίχος πως: αγαπημένη του πράξη είναι η σκέψη…
1 Ο Καρλ Σμιτ, μια καθόλου αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, ήταν στη δεκαετία του 1930 ο θεωρητικός του εθνικοσοσιαλισμού, αν και το 1936 παύθηκε από τα αξιώματά του. Στο συγκεκριμένο βιβλίο κάνει μια διαλεκτική ανάλυση του φαινομένου Άμλετ που είναι πολύ σημαντική.
ΠΗΓΗ: www.kommon.gr
