kozani.tv | Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας των Ποντίων - Αναμνήσεις, Αιτίες και Αποτελέσματα. Συνέντευξη του Στυλιανού Ιωαννίδη, υποψήφιου Διδάκτωρ Ιστορίας Νεοτέρων Χρόνων του ΑΠΘ, στη Βάια Λαμπροπούλου

Συντάχθηκε στις 19 Μαΐου 2022.

Η 19η Μαΐου είναι η μέρα μνήμης της Ποντιακής γενοκτονίας. “Αυτή ήταν η διαδρομή της μετατροπής, της μεταμόρφωσης μιας μέρας Θανάτου σε Ημέρα Ζωής”

(Μιχάλης Χαραλαμπίδης), όπου η μνήμη δεν θα ξεχνά και θα προλαμβάνει παρόμοια φρικαλέα συμβάντα. Για τον ξεριζωμό του ελληνισμού του Πόντου θα μιλήσουμε με τον κ. Στυλιανό Ιωαννίδη*, ο οποίος ερεύνησε την οργάνωση των προσφύγων ποντίων και ανέλυσε στο διδακτορικό τουτις «ανώμαλες» ή «παράνομες» δικαιοπραξίες στη Μακεδονία από το 1913.

Η φετινή επέτειο μνήμης για τη γενοκτονία των ποντίων είναι διπλή επέτειος καθώς συμπίπτει με τα 100 χρόνια από τους διωγμούς του ποντιακού ελληνισμού, πόσο αυτές οι εκδηλώσεις επηρεάζουν την ψυχολογία των Ελλήνων του σήμερα για τους πρόσφυγες αυτών των εποχών;

Γενικά, τα ιστορικά γεγονότα και οι επέτειοί τους αποτελούν μέρος ενός συνόλου παραγόντων και συνθηκών που υφίστανται στη χρονική συγκυρία μνημοσύνης τους. Η ύπαρξη βιωμάτων στο πλαίσιο της οικογένειας, αλλά και της εκπαίδευσης διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης, η οποία εν τέλει επιδρά στην ψυχολογία των πολιτών. Όσο τα γεγονότα γίνονται κτήμα του λαού, τόσο περισσότερο επιδρούν σε αυτόν. Συνεπώς, η επίδραση για την οποία κάνατε λόγο συναρτάται από διάφορους παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν την ψυχολογία των πολιτών και εν τέλει καθορίζουν τη στάση τους απέναντι σε τέτοια ζητήματα.

Η 19η Μαΐου έχει καθιερωθεί ως μέρα μνήμης του ποντιακού ελληνισμού. Πότε καθιερώθηκε ως επίσημη ημέρα μνήμης και τι συνέπεια έχει αυτή η αποδοχή για το μέλλον τωνποντίων και για τη διατήρηση της ταυτότητάς τους.

Με το υπ. αρίθμ. 2193/1994 (ΦΕΚ 32/Α/1994), καθιερώθηκε η 19η Μαΐου ως ημέρα μνήμης της Γενοκτονίας του Ποντιακού Ελληνισμού. Ουσιαστικά δημιουργήθηκε ένας μνημονικός τόπος, δηλαδή μια συγκεκριμένη ημερομηνία μνήμης ενός κορυφαίου ζητήματος. Η λειτουργία του μνημονικού τόπου επικεντρώνεται στην ύπαρξη μιας συμβολικής ημερομηνίας, όπως στην περίπτωση της Γενοκτονίας του Ποντιακού Ελληνισμού. Και είναι αναμφίβολα σημαντικό ζήτημα και κορυφαίος παράγοντας διατήρησης της συλλογικής μνήμης, που αναπόδραστα συντελεί στη διατήρησης της συλλογικής ταυτότητας της ομάδας. Η μνήμη συνιστά κορυφαίο παράγοντα στη διατήρηση της ταυτότητας, αλλά και στη διαμόρφωσή της και για τον λόγο αυτό ήταν χρέος της Ελληνικής πολιτείας να προβεί στον καθορισμό ημέρας μνήμης της Γενοκτονίας του Ποντιακού Ελληνισμού. Κατά την ταπεινή μου άποψη η καθιέρωση συγκεκριμένης ημερομηνίας μνημοσύνης μόνο θετική επίδραση είχε και και εξακολουθεί να έχει για τους απόγονους, για όλους μας. Κατά κάποιο τρόπο σηματοδότησε την απαρχή της προσπάθειας για διεθνή αναγνώριση, αλλά και τη δικαίωση του αγώνα όσων επιδίωξαν την καθιέρωσή της.

Ποια είναι τα πιο δυνατά χαρακτηριστικά του ελληνικού πληθυσμού που ζούσε στον Πόντο που πρέπει να διατηρηθούν ως μνήμη σε όλους μας;

Η ιστορία και ο πολιτισμός αναμφίβολα αποτελούν και για τους Ποντίους εξέχουσες πτυχές, σε γενικό πλαίσιο. Εμπεριέχουν μια σειρά επιμέρους ζητημάτων στα οποία διακρίθηκαν αρκετοί πόντιοι παρουσιάζοντας αξιόλογο έργο ως παρακαταθήκη. Θέλω να σταθώ μεταξύ αυτών στο ότι η ποντιακή διάλεκτος, αναλογιζόμενοι τη σχέση της με την αρχαία ελληνική γλώσσα, κατέχει ξεχωριστή θέση. Δεν δικαιούμαστε να την αντιμετωπίζουμε «ελαφρά τη καρδία». Επιπρόσθετα, δεν μπορεί κανείς να παραβλέψει την θαυμαστή αρχιτεκτονική κουλτούρα που αποτυπώθηκε σε αναρίθμητα κτήρια, τα οποία δέσποζαν στις πόλεις του Πόντου και πολλά από αυτά δεν έτυχαν τον πρέποντα σεβασμό και ζώντας την βαναυσότητα του κατακτητή, την ολική καταστροφή. Η αστική αρχιτεκτονική έχει απαράμιλλη αξία, ενώ παράλληλα αναδεικνύει το πνευματικό και οικονομικό επίπεδο. Θέλω με αυτά τα ενδεικτικά παραδείγματα να τονίσω ότι η εργατικότητα και η πνευματικότητα των προγόνων μας ήταν χαρακτηριστικά κυρίαρχα στην πορεία τους και πιστεύω ότι οφείλουμε να τα έχουμε ως οδηγό μας.

Ποια ήταν η Οθωμανική πολιτική, σε σχέση με τις μειονότητες εκείνης της εποχής; Ποια στοιχεία τους διαψεύδουν και τους απογυμνώνουν για τις φρικαλέες πράξεις τους.

Η αρχική επίσημη θέση του Σουλτάνου στην περίοδο των μεταρρυθμίσεων, την επονομαζόμενη ως Τανζιμάτ, δημιούργησε μια αντίφαση. Από τη μια εξαγγέλθηκαν ευεργετικά μέτρα και πολιτικές για τους χριστιανούς, από την άλλη δεν υλοποιήθηκαν στον βαθμό που έπρεπε. Μέρος του πληθυσμού πείστηκε για τις καλές προθέσεις, αρχικά, ενώ στη συνέχεια απογοητεύτηκε από τις εξελίξεις και την ανακολουθία του Σουλτάνου. Δεν πρέπει να λησμονεί κανείς ότι η κατάσταση στα Βαλκάνια δεν ευνοούσε την πληγωμένη Οθωμανική Αυτοκρατορία με συνέπεια ο Σουλτάνος να επιλέγει πολιτικές κατευνασμού των εθνοτήτων που ζούσαν υπό την διοίκησή του. Η άνοδος των Νεοτουρκων και η επικράτηση του Κεμάλ προκάλεσε μεγάλη ανησυχία στις τάξεις των χριστιανών, παρά τις αντίθετες αρχικά απόψεις. Ο Κεμάλ δεν δίστασε να ακολουθήσει ό,τι πιο απάνθρωπο προκειμένου να επιτύχει τους στόχους του. Με άλλα λόγια, έχοντας απώτερο σκοπό την αποπομπή τους από τα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας επέλεξε κάθε μέσο δίχως να λογαριάσει την ανθρώπινη ζωή. Ατελείωτες πορείες, «λευκές» πορείες, με αντίξοες καιρικές συνθήκες στα δύσβατα βουνά της Αυτοκρατορίας χωρίς ούτε τις απαραίτητες προμήθειες, σφαγές και λεηλασίες, είχαν να αντιμετωπίσουν οι χριστιανοί της περιοχής. Οι εκατόμβες των νεκρών που αποτυπώθηκαν στις φωτογραφίες, καθώς και το πλήθος εγγράφων που είδαν το φως της δημοσιότητας αποτελούν αψευδή μάρτυρα της φρικαλεότητας που έζησαν οι χριστιανοί κάτοικοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Οι Έλληνες του Πόντου περίμεναν εκείνα τα χρόνια μια τέτοια στάση των Οθωμανών; Ποια ήταν η στάση της ελληνικής κυβέρνησης και ποια η στάση των Ελλήνων στον ελλαδικό χώρο απέναντι στους Έλληνες του Πόντου;

Όπως τόνισα και παραπάνω οι περίοδος των μεταρρυθμίσεων, περίοδος Τανζιμάτ, δημιούργησε θετικό κλίμα στις τάξεις των Ελλήνων του Πόντου και ως εκ τούτου η πλειοψηφία τους δεν περίμεναν τέτοια μεταστροφή. Στη χρονική συγκυρία που ξεκίνησαν οι διωγμοί έναντι των χριστιανών η ελληνική κυβέρνηση αντιμετώπιζε πολλαπλά ζητήματα, όπως για παράδειγμα τα γεγονότα στην Μακεδονία. Η αντίδρασή της ήρθε αργά και αναποτελεσματικά όπως μπορεί κανείς να διαπιστώσει εκ του αποτελέσματος. Ωστόσο, η υπογραφείσα Συνθήκη της Λωζάνης μετά την ήττα του Ελληνικού στρατού στην Μικρασιατική εκστρατεία ήταν η καλύτερη δυνατή για την Ελλάδα συνολικά. Στο πλαίσιο εφαρμογής της προαναφερόμενης συνθήκης ανταλλαγής των πληθυσμών το Ελληνικό κράτος ήρθε αντιμέτωπο με ένα πρωτοφανές εγχείρημα της εγκατάστασης και αποκατάστασης των προσφύγων. Οι συνθήκες εγκατάστασης του προσφυγικού πληθυσμού ήταν δύσκολες και κατά τόπους επιδεινώνονταν εξαιτίας της συμπεριφοράς των γηγενών. Οι διενέξεις μεταξύ γηγενών και προσφύγων λόγω του γαιοκτησιακού ζητήματος ήταν έντονες και σε ορισμένες περιπτώσεις αιματηρές, όπως μαρτυρά ο τοπικός τύπος της εποχής.

Η Μάνα έχει σημαίνοντα ρόλο στην πορεία του ελληνικού πληθυσμού του Πόντου και της Μικρασίας. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της και ποιος ο ρόλος της στη συνέχεια του πολιτισμού που κουβαλάνε οι πρόσφυγες;

Όπως και ’σεις επισημάνατε, ο ρόλος της μάνας ήταν πρωταγωνιστικός. Και παρέμεινε σαφώς διότι αποτέλεσε το αγκωνάρι της οικογένειας με ή χωρίς την παρουσία του πατέρα. Το κύριο χαρακτηριστικό της είναι λοιπόν η λέξη αγκωνάρι, η οποία εμπεριέχει ένα σύνολο χαρακτηριστικών που συντελούν στη συνοχή της οικογένειας.

Ποιος ήταν ο λόγος που οι Έλληνες του Πόντου ήταν απροετοίμαστοι απέναντι σε όλη αυτή την φρικαλεότητα; Ποια είναι η αίτια των τόσο ακραίων φαινομένων βίας των Τούρκων στους Έλληνες;

Η περίοδος των μεταρρυθμίσεων Τανζιμάτ δεν πρόδιδε τι θα επακολουθήσει. Πολύ δε περισσότερο όταν ακολούθησαν απάνθρωπες πράξεις εις βάρος των χριστιανών. Παρόλα αυτά η παραίνεση της Γερμανίας στη σύμμαχο Τουρκία για εκκαθαρίσεις προκειμένου να κατορθώσει να αναπτυχθεί, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη των πραγμάτων.

Υπάρχει ενδιαφέρον από τη σημερινή τρίτη και τέταρτη γενιά των προσφύγων για να διατηρήσουν τις μνήμες , τα ήθη και τα έθιμά τους;

Η οικογένεια κατέχει σημαίνουσα θέση στην γαλούχηση των παιδιών στα προσφυγικά ήθη και έθιμα, αλλά και στην εκμάθηση μέρους της ιστορίας. Οι ισχυρές καταβολές που ως επί το πλείστον χαρακτηρίζουν τις προσφυγικές οικογένειες αποτελούν κύριο παράγοντα για την ενασχόληση των νέων με τις παραδόσεις. Στο σημείο αυτό προστίθεται και η συμβολή των προσφυγικών συλλόγων, όπου οι νέοι προσθέτουν γνώση και παραμένουν ενεργοί σε ζητήματα μνήμης. Πλέον, μετά από 100 χρόνια από τη Συνθήκη της Λωζάνης διαπιστώνουμε ότι η μνήμη παραμένει ενεργή, ενώ όπως είναι φυσιολογικό, διατηρούνται τα ήθη και τα έθιμα που αντέχουν στον χρόνο στο νέο περιβάλλον.

Αναφέρετε ένα ποίημα ή ένα τραγούδι των προσφύγων που να σας συγκινεί.

Η αλήθεια είναι ότι υπάρχουν πολλά τραγούδια που αφορούν την γενοκτονία, την προσφυγιά, τον ξεριζωμό και άλλα τόσα ποιήματα. Δεν είναι εύκολο να επιλέξει κανείς όπως γίνεται κατανοητό. Παρόλα αυτά ξεχωρίζω τραγούδι τα δίστιχα του οποίου έγραψε ο Σπύρος Αμαραντίδης εκ Δασωτού Δράμας. Ένας αθεράπευτος νοσταλγός της παλιάς Πατρίδας, εμπνευσμένος. Τίτλος του τραγουδιού είναι: «Βαθέα ρίζας», ένα τραγούδι που καταφέρνει μέσα σε λίγες γραμμές να περιγράψει ό,τι συνέβει.

Η γνώση της αλήθειας για την γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου είναι μια κατάθεση Μνήμης, Νου και Ψυχής όλων των Ελλήνων και μια παρακαταθήκη Ειρήνης για το μέλλον μας. Ευχαριστούμε θερμά τον κ. Ιωαννίδη για τις ενδιαφέρουσες πληροφορίες που μας έδωσε στη συνομιλία μας.

*Ο Στυλιανός Ιωαννίδης είναι Αξιωματικός Σ.Ξ. (Απόφοιτος Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων), Πτυχιούχος Τμήματος Βαλκανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, ΜΑ Κοινωνικές, Πολιτικές και Πολιτισμικές Δομές των χωρών της ΝΑ Ευρώπης ΠΑΜΑΚ (θέμα της διπλωματικής μου η συλλογική οργάνωση των προσφύγων από το 1923, επιβλέπων καθηγητής κ. Στράτος Δορδανάς) και Υποψήφιος Διδάκτωρ Ιστορίας Νεοτέρων Χρόνων ΑΠΘ (με θέμα τις «ανώμαλες» ή «παράνομες» δικαιοπραξίες στη Μακεδονία από το 1913, επιβλέπων καθηγητής κ. Ιάκωβος Μιχαηλίδης).

ΒΑΙΑ ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΥ - www.kozani.tv